[1] ( 1)- سوره نور- 32.

------------------------------------------------------------------------------

                     ازدواج براى بقاى نسل است. امّا چگونه نسلى؟

               نسلى متعالى و سالم یا نسلى بیمار و ...؟

به همان اندازه که ازدواج کردن، مهم و شایسته است،

دقّت در انتخاب همسر و آگاهى از خصوصیّات جسمى و روانى وى نیز،

براى داشتن کانونى گرم و فرزندانى سالم و صالح، حائز اهمیّت است

که در آیات و روایات متعددى به این مسأله، با تأکید، اشاره شده است.

شاید به نظر عدّه‏اى، عجیب بیایید که اسلام در مسأله ازدواج به خصوصیّات جسمى نیز توجّه داشته باشد. درست است که توجّه به سلامت روانى و اخلاقى طرفین، در درجه اوّل اهمیّت قرار دارد، امّا توجّه به سلامت جسمى طرفین نیز براى داشتن نسلى سالم، ضرورى مى‏باشد.

یکى از مسائل مهمّى که امروزه نیز بسیار مطرح مى‏گردد، توجّه و دقّت بیشتر در ازدواج با خویشاوند مى‏باشد. آنچه مسلم است از آمار آنکه نسل معیوب بیشتر حاصل ازدواجهاى قرابتى مى‏باشد که جاى ایراد و شکّى براى مقاومت متعصبین، جهت دفاع، باقى نگذاشته است. وقتى کودک معیوبى را در برابر پزشک قرار مى‏دهند، اوّلین سؤال خطاب به مادر این است: آیا با شوهرتان فامیل هستید؟

______________________________
(1)- بهداشت، ص 172.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏7، ص: 201

آرى، دختر خاله، پسر خاله.

باز به شخص دیگرى که با فرزند بیمارش مراجعه مى‏کند، مى‏گوید: این بیمارى که فرزندتان را مبتلا ساخته، ارثى است. آیا با همسرتان فامیل هستید؟

-/ آرى پسر دایى، دختر عمّه و ...

در رابطه با علت شیوع بیماریهاى ارثى در نوزادان حاصله از ازدواجهاى قرابتى، مى‏توان گفت: امکان این که اعقاب یک شخصى که ژن معیوب دارد، داراى این ژن باشند، بیشتر است. مثلًا شخصى که یک ژن معیوب از پدر بزرگ پدرى خود به ارث برده و با فرزند عمو یا عمّه خود ازدواج مى‏کند، به احتمال یک هشتم، فرزندش ناقل همان ژن مى‏شود و در نتیجه امکان ابتلاى فرزندانش زیاد است.

اسلام در بعضى موارد، ازدواج قرابتى و فامیلى را نهى و در جاى دیگر آن را تجویز مى‏کند و حتّى امتیازاتى نیز بدان مى‏دهد. در کتاب بسیارى از فقها و از جمله مسالک شهید ثانى، باب نکاح، این دو حدیث از نبى گرامى نقل شده است:

آنکه براى خدا و رعایت صله رحم با خویشاوند ازدواج نماید، پررودگارش او را به تاج پادشاهى مفتخر مى‏گرداند.^[1]

آمیزش قرابتى نکنید با خویشاوند نزدیکتر که فرزند ایجاد شده یا معیوب است یا نحیف.^[2]

از جمع این دو حدیث، چنین بر مى‏آید که نبى گرامى ازدواج فامیلى را به شرط رعایت مقرّرات موجود در سیستم اسلامى و به شرط آنکه بیمارى ارثى در فامیل نباشد،

______________________________
(1)- من تزوج لله و لصلة الرحم توجّه اللّه بتاج الملک و نیز توجّه اللّه بتاج الکرامة و توحه اللّه بتیجان الجنة روایت شده است.

(2)- لا تنکحوا القرابة القریبة، فإنّ الولد یخرج ضاویاً أو نحیفاً.

در این جا لازم است به معانى مختلف ضاوى نیز اشاره شود:

نازک استخوان و ناقص الخلقه، بسیار ضعیف و وامانده از زندگى، غول حارض یا کوتوله فاسد و معیوب و بدرد نخور، که حارض خود به معناى شخصى است که داراى معایب و نقایص جسمى یا روحى است.

ضاوى بیمارى است که مرضش به ارث رسیده و منتقل شده. یعنى بیمارى از قبل جا گرفته و ضمیمه شده و این همان است که در بیماریهاى ارثى و فامیلى مى‏بینیم.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏7، ص: 202

بسیار پسندیده و نیک و ثمربخش مى‏دانند و در غیر این صورت از آن نهى مى‏کنند.

پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله در حدیث اوّل که نامى از تولید مثل و فرزند نیست، و ازدواج براى رعایت صله‏رحم صورت مى‏گیرد، کلمه تزویج را مى‏آورند. زیرا ازدواج بدون نکاح و ایجاد نسل، حتّى اگر با خویشاوند حامل ژنهاى معیوب هم صورت گیرد جامعه را آلوده نخواهد ساخت. بیان این نکته ضرورى است که نکاح، مرحله فیزیولوژى ازدواج است.

چه بسا دو کودک را به ازدواج اسلامى یکدیگر در آورند که نکاح براى هریک غیر ممکن است. پس ازدواج پیوندى است که اگر با خویشاوند ناسالمى هم بود و نسلى نیاورد، اشکالى نخواهد داشت لذا معلوم مى‏شود که تمام توجّه پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به بهبود نسل بوده و نه ایجاد هر نسلى.

شگفت این که پیامبر کلمه «القرابة القریبة» را که درجه نزدیکتر خویشاوندى است، مى‏آورد و مى‏رساند که هر چه پیوند خویشاوندى نزدیکتر باشد، امکان پیدایش معیوب و نحیف در نسل بیشتر است.

اکنون این سؤال به ذهن مى‏آید که با وجود این همه اطّلاعات علمى و ژنتیکى چرا اسلام، مسلمین را به طورکلّى، از ازدواجهاى قرابتى و فامیلى نهى نکرده؟ و آیا با سرنوشت آنان بازى نکرده است؟! باید گفت: همان گونه که دو صفت یا دو ژن معیوب و پنهان طرفین که به هم رسیده‏اند، تقویت شده و ظاهر مى‏شوند، صفات و ژنهاى بهتر و عالى‏تر پدر و مادر نیز سبب تقویت یکدیگر و در نتیجه ظهور صفات عالى‏تر و سلامتى و ذکاوت بیشتر در فرزندان مى‏گردند، و همان گونه که رقم فرزندان معیوب و کند ذهن حاصله از ازدواجهاى فامیلى نسبت به ازدواجهاى غیر فامیلى به مراتب بیشتر است، رقم نوابغ و تیزهوشان نیز نزد این گونه خانواده‏ها بیشتر مى‏باشد. پس حتّى اگر یک صدم ازدواجهاى قرابتى، ژنهاى سالم و ارزنده را به هم رسانده و یک نابغه بوجود مى‏آورد، آیا عاقلانه بود که اسلام دستور منع ازدواجهاى فامیلى را بدهد؟ و در نتیجه یک نابغه و ده معیوب به وجود نیاید؟ و بوجود آمدن نوابغ را نیز کاهش دهد؟

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏7، ص: 203

«منحنى گوس» دانشمند معروف، ثابت مى‏کند که به طور متوسط سه درصد مردم نبوغ داشته و سه در صد عقب افتاده‏اند و بقیّه عادى و معمولى مى‏باشند. اگر ازدواجهاى فامیلى ممنوع گردد، درست است که سه در صد عقب افتادگان (به فرض ارثى بودن) کاهش مى‏یابد، امّا به موازات آن سه درصد نوابغ نیز کمتر مى‏گردد.

باید گفت که هیچ عاقلى حاضر نیست نبوغ اجتماعش را فداى حتّى معمولى شدن عدّه نسبتاً زیادى نماید.

از این رو با پیشرفت هر چه بیشتر علوم و شناخت بیماریها که از راه ژنها منتقل مى‏شود، پیروان اسلام مى‏توانند پیوندهاى قرابتى، (البته قرابت دور) نیز داشته باشند.

با وجود این، اگر شخصى بداند ازدواج فامیلیش سبب ایجاد فرزندى ناقص یا معیوب مى‏گردد، و در فامیل خود، اشخاصى چند را دیده که ازدواج خویشاوندى کرده و در نتیجه فرزند غیر سالم تحویل اجتماع داده‏اند، ازدواج قرابتى وى نوعى ستمگرى است.^[3]

لازم است در این جا به نحوه ازدواج حضرت على علیه السلام اشاره شود. نخستین ازدواج آن حضرت، با دخترى از خویشاوند خود، امّا مبرّا از عیوب ظاهر و آلودگیهاى باطن صورت گرفت که سلامتى از مسلّمات جدا نشدنى او بود و فرزندانى چون امام حسین علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام را تحویل جامعه مسلمین داد. از طرفى، ژنهاى به ارث رسیده از ذرّیه نبى اکرم صلى الله علیه و آله از طریق این ازدواج مقدس، براى همیشه در جلوه‏گرى است. چنانکه اغلب روحانیّون بزرگ از ساداتند و مراجع و فقهاى بزرگ چون امام خمینى رحمه الله، از صفات به ارث رسیده اجدادشان بهره‏مند بودند.

در دومین ازدواجش نیز که با بیگانه بود، از برادر خود عقیل مى‏خواهد تا دخترى سالم و تندرست از قبیله‏اى که به سلامتى و شجاعت مشهورند (بنى کلاب) براى او برگزیند و خواستگارى نماید.

ملاحظه مى‏فرمایید که تا چه اندازه پیشوایان معصوم ما به مسائل ظریف علمى و

______________________________
(1)- اوّلین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 21، ص 181 و 186.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏7، ص: 204

طبّى توجّه داشته‏اند.

حتّى در حدیثى از نبىّ گرامى به این مطلب اشاره شده که پیوند نزدیک، ظاهر کننده خرابیها در حیوان است و دور بر عکس، و شگفت انگیزتر این که به انواعى از بیماریهایى که در پیوند نزدیک به شتر مى‏رسد، اشاره گردیده است.

از همین جا معلوم مى‏گردد که علم وراثت دامنه گسترده و حتّى مشترکى بین انسان و حیوان دارد، و بر علما و پژوهشگران اسلامى است که روى مطالب علمى ظریف و دقیقى که توسط پیشوایان ما در بیش از چهارده قرن پیش بیان شده، مطالعه و تحقیق و دقّت کافى به عمل آورده، حدّ اکثر بهره را ببرند.

 

-----------------------------------------------------------------------------

 پیامبر اکرم (ص):" قال اللهم انى اعوذ بک من جهد البلهاء قالوا:

ما جهد البلهاء یا رسول اللّه؟ قال: قله المال و کثره العیال"

فرمود: خداوندا پناه مى‏برم به تو از کوشش ابلهان. پرسیدند یا رسول اللّه،

کوشش ابلهان چیست؟ فرمود کمى ثروت و زیادى اعضاى خانواده (5).

2- پیامبر اکرم (ص):" قله العیال احد الیسارین و کثره العیال احد الفقرین"

کمى فرزند یکى از دو راه سعادت است و بیشى فرزند یکى از دو راه فقر و تیره‏روزى (3).

3- حضرت على (ع):" الفقر، هو الموت الاکبر و قله العیال احد الیسارین. التقدیر نصف العیش ما عال امر و اقتصد."

فقر و ندارى مرگ بزرگى است و کمى اعضاى خانواده یکى از دو راه خوشبختى،

تنظیم خانواده نیمى از رفاه است. مردى که میانه‏روى کند بر او فشار وارد نمى‏شود.

4- امام صادق (ع):" قله العیال احد الیسارین"

کمى فرزند یکى از دو راه خوشبختى است (3).

نتیجه گیرى:

با توجه به اینکه در میان آیات و احادیث اسلام، هم شواهدى مبنى بر موافقت اسلام با تشویق موالید وجود دارد و هم دلیلى دال بر موافقت اسلام با تحدید موالید دیده مى‏شود و هم‏چنین با در نظر گرفتن این نکته که اسلام در بسیارى از موارد روش میانه‏روى را اتخاذ مى‏کند (کونوا امة وسطا). از روى شواهد و قراین دیگر مى‏توان استنباط

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 189

نهایى از نگرش اسلام را این‏چنینى برآورد کرد که اسلام با نظریه" جمعیت متناسب" و یا" حد مطلوب جمعیت" موافق است. (6)

 

          عوامل و راهبردهاى کاهش سن ازدواج:

براى مبارزه با معضل اجتماعى بالا بودن سن ازدواج، راه‏حل‏هاى زیادى وجود دارد که کمابیش از گذشته مطرح بوده و فراروى مسئولان و متصدیان کشور قرار داشته است.

تنها راه رهایى از این مشکل آن است که ملت و دولت دست به دست هم دهند و با برنامه ریزى‏هاى کلان فرهنگى، اقتصادى و اجتماعى، سعى در رفع این مشکل بزرگ داشته باشند.

الف. راهبردهاى فرهنگى‏

: تغییر نگرش‏ها و شناخت‏هاى افراد کمک زیادى به تغییر رفتار آنان مى‏کند، و هر تغییرى بدون داشتن زیرساخت‏هاى فکرى محکم، دوامى نخواهد داشت.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 189

1. ارزش داشتن تأهّل:

اگر تأهّل و همسر داشتن به‏عنوان یک ارزش، و تجرّد ضد ارزش تلقّى شود، همان گونه که در روایات اهل بیت (علیهم السّلام) آمده است، کمک زیادى به تغییر نگرش افراد نسبت به سن ازدواج مى‏شود. (9)

2. درجه‏بندى ملاک‏هاى انتخاب همسر:

در فرهنگ دینى، مهم‏ترین ملاک براى انتخاب همسر، ایمان و اخلاق است و ملاک‏هاى دیگر از اهمیت کمترى برخوردارند. این در حالى است که در جامعه کنونى ما، ملاک‏هایى همچون مدرک، ثروت، پست و مقام و به‏طور کلى، مظاهر مادى بیشترین اهمیت را دارند. (9)

3. گسترش فرهنگ حجاب:

در جامعه‏اى که فرهنگ «حجاب» حاکم باشد و رابطه با نامحرم طبق موازین شرعى باشد و از اختلاطهاى مضر و فسادانگیز بین پسر و دختر پرهیز شود، زمینه براى ارضاى نامشروع نیازهاى جنسى بسیار کم مى‏شود.

4. گسترش فرهنگ قناعت و ساده زیستى:

اگر در جامعه ساده زیستى و استفاده از حد اقل امکانات مادى ارزش گردد و یا- دست کم- ضد ارزش نباشد، سن ازدواج کاهش پیدا مى‏کند.

ازدواج در خلال تحصیل:

یکى از عوامل افزایش پیدا کردن سن ازدواج، تحصیل است. اگر به گونه‏اى برنامه‏ریزى شود که دانشجویان قادر باشند در خلال تحصیل، ازدواج کنند، سن ازدواج در بین این قشر، که مهم‏ترین و حسّاس‏ترین بخش جامعه هستند، کاهش پیدا مى‏کند.

ب. راهبردهاى اقتصادى:

1. حتى الامکان هزینه‏ها را کاهش بدهیم.

2. منابع اقتصادى و تولید ثروت را براى جوانان فراهم کنیم.

بنابراین، راهبردهاى ذیل مى‏توانند ما را در عملى ساختن دو هدف مزبور یارى دهند.

الف- کاستن از هزینه‏هاى اضافى: اعم از هزینه‏هاى جشن عقد و عروسى، یا جهیزیه، مسکن و سایر لوازم زندگى که ضرورت ندارند.

ب- همیارى در هزینه‏هاى ازدواج‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 190

ت- پرداخت وام‏هاى قرض الحسنه براى ازدواج‏

ج- ایجاد شغل‏هاى پاره وقت در دوران تحصیل و مانند آن‏

د- تشویق به زندگى در کنار خانواده یکى از زوجین (17)

ج. راهبردهاى اجتماعى: به دلیل آنکه جامعه مجموعه‏اى از واحدهاى کوچک‏تر به نام «خانواده» است، بهترین جایگاه کمک به ایجاد خانواده و فراهم ساختن ازدواج جوانان، خود جامعه است. ازاین‏رو، براى حل مشکل ازدواج جوانان و جلوگیرى از افزایش سنّ ازدواج، چاره‏اى جز همکارى و همیارى همه افراد و آحاد جامعه نیست. راهبردهاى اجتماعى، که مى‏توان در این زمینه ارائه داد، به قرار ذیل است:

1. فراهم کردن شرایط ازدواج آسان‏

2. گسترش مراکز مشاوره ازدواج‏

3. کنترل مهاجرت روستاییان به شهرها

4. جلوگیرى از بى‏بند و بارى و ابتذال و فساد اخلاقى (18) و (21)

نتیجه‏گیرى:

با وجود اینکه امروزه همزیستیهاى آزاد زن و مرد در کشورهاى صنعتى رو به ازدیاد است ولى همچنان ازدواج به علت تأکیدى که عرف و سنت و دین و قوانین رسمى بر آن دارند مبناى اکثر قریب به اتفاق همزیستیهاست بخصوص اگر میل به فرزند آوردن وجود داشته باشد. به‏طور قطع مى‏توان گفت، هیچ جامعه‏اى نمى‏تواند در برابر ازدواج- یا پدیده‏اى که توزیع ژن را در آن تحت تإثیر قرار مى‏دهد، و از دیدگاهى بقاى نسل و بطور کمى و کیفى آن بدان مربوط است بى‏توجه ماند. با توجه به آثار جسمانى، روانى، اجتماعى و فرهنگى ازدواج، باید موانع پیش روى را برطرف نمود و تمام تلاش خود را صرف کرد تا این سنّت الهى در اوایل جوانى به انجام برسد و جوانان از فواید بى‏شمار آن برخوردار شوند و در یک زندگى بالنده و بانشاط و به دور از دغدغه و انحراف، قرار گیرند. این مهم با همّت آحاد مردم و خانواده‏ها و مسئولان فرهنگى و اقتصادى کشور از طریق فرهنگ سازى، مبارزه با اعتقادات غلط، کاهش تجمّل‏گرایى، احساس مسئولیت بیشتر در رابطه با جوانان، کمک مالى و معنوى به فرزندان، پیروى از دستورات دینى، اختصاص منابع مالى‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 191

بیشتر به ازدواج جوانان، و تشویق و ترغیب به ازدواج حاصل مى‏آید. بنابراین مى‏توان نتیجه گرفت اسلام در الگوى مطلوب خود پایین بودن سن ازدواج را اصل مى‏داند و در عین حال مشکلات ناشى از ازدواج‏هاى زود هنگام را نادیده نمى‏گیرد و در جهت رفع آنها کوشش مى‏نماید. (7)

منابع:

( (1)- نجفى یزدى، سید جواد، ازدواج در مکتب اهل بیت 1374)

( (2)- شهید مطهرى مرتضى. نظام حقوق زن در اسلام. انتشارات صدرا،)

( (3)- (عبد اللهى، رضا)- نظام اسلامى و مسایل و مشکلات نسل نو، اطلاعات، 10 آذر 66، ص 7.)

( (4)- (علامه طباطبایى)- ازدواج دائم و ازدواج موقت از نظر اسلامى، گردآورنده حسن موجودى، انتشارات موجودى 1364.)

( (5)- ر. ک. محسن ایمانى، «ازدواج در سنین بالا»، مجله اصلاح و تربیت، ش 63 (فروردین 1379)، ص)

( (6)- روم: 21)

( (7)- شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1416، ج 20، ص 44.)

( (8)- مولى محسن فیض کاشانى، محجّة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، 1383 ق، ج 3، ص 54.)

( (9)- محمّد باقر مجلسى، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403، ج 10، ص 93.)

( (11)- (ساروخانى، باقر)- مقدمه‏اى بر جامعه‏شناسى خانواده، انتشارات سروش، چاپ اول،، 1370)

( (13)- غلامرضا صادقیان، «سنّ ازدواج چرا افزایش یافته است؟»، روزنامه کیهان، ش 17130، 19 تیر 1380، ص 5.)

( (14)-- حسین بستان، اسلام و جامعه‏شناسى خانواده، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1383، ص 28.، 23)

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 192

( (15)-

Spanier, Graham B.( 1991 )," Cohabitaion: Recent Cha 2 Nges in the U. S." in John. Edwards and David H. Demo) ed (morriage and Family In Transition, Boston and London: Allyn and Bacon.

) ( (16)- (خورشیدوند، ابو القاسم)- ازدواج جوانان، مسأله‏اى که حل آن یارى مسؤلان را مى‏طلبد، اطلاعات، 7 آذر 71.)

( (17)- (بالى لاشک، ابو القاسم)، عوامل اجتماعى، اقتصادى موثر در تعیین سن ازدواج زنان کارمند، رساله لیسانس، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعى و تعاون سال 37- 36)

( (18)- ر. ک. محسن ایمانى، «ازدواج در سنین بالا»، مجله اصلاح و تربیت، ش 63 (فروردین 1379)، ص)

( (19)- (پاک‏نژاد پناهى، فاطمه)، ازدواج و بررسى آن در جامعه اسلامى، دوره لیسانس، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعى و تعاون، 54- 53.)

( (20)- (خاتمى، محمد)، اظهارات وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامى در جلسه پرسش و پاسخ به طلاب درباره «تهاجم فرهنگى» عصر جدید، شماره 1، سال اول، نیمه اول، آذر 70)

( (21)-http ://bashgah .net /pages -61221 .html )

----------------------------------------------------------------------------

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 491

مشکلات ژنتیکى در ازدواج فامیلى از منظر اسلام‏

دکتر نسرین قاسمى‏^[1]

چکیده:

هر فردى، در بهترین شرایط، حامل 3 یا 4 الل معیوب از یک ژن مغلوب است که در ازدواج فامیلى مى‏تواند باعث بوجود آمدن بیمارى اتوزوم مغلوب در فرزندان گردد. یکى از مشکلات موجود در ازدواجهاى فامیلى سقط مکرر است که به دلیل درگیرى جنین در یک بیمارى اتوزوم مغلوب بوجودآمده و باعث سقط جنین مى‏گردد. این مشکل در چند دهه اخیر با توجه به آشنایى با بیماریهاى اتوزوم مغلوب و نحوه توارث آن و علل شیوع متفاوت آن در بعضى جوامع مورد توجه قرار گرفته است. این در حالى است که احادیث معتبر از رسول اکرم (ص) حکایت از علم به این مشکل در قرنها پیش شده است. مؤید این نکته احادیث ذیل مى‏باشد:

با غیر فامیل ازدواج کنید و فرزندان نحیف و لاغراندام نیاورید. رسول اکرم (ص).

و با بستگان نزدیک ازدواج نکنید که فرزند ضعیف و لاغر بوجود مى‏آید. رسول اکرم (ص).

حدیث اخیر به نکته بسیار ظریفى در ازدواج فامیلى اشاره مى‏کند که خود دقیقا گویاى نکته علمى بسیار مهمى است که در مطالعات جدید به آن تاکید شده است و این موضوع ازدواج بستگان نزدیک است که در بروز بیمارى ژنتیکى اهمیت دارد و در خویشاوندان دور این مشکل کمتر و در حد ازدواج غیر خوشاوند مى‏باشد.

با توجه به این احادیث هدف و توجه اصلى متخصصین ژنتیک در مشاوره ازدواج فامیلى تایید مى‏شود. یکى از وظایف مهم در کلینیک مشاوره ژنتیک دادن مشاوره در ازدواجهاى فامیلى است.

______________________________
(1). استادیار گروه ژنتیک.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 492

مقدمه:

با پیشرفت علم و بهبود وضعیت بهداشتى و یا درمان بیماریهاى عفونى، مراقبتهاى دوران باردارى و رسیدگى مناسب به نوزادان مرگ‏ومیر کودکان کاهش یافته و این منجر به افزایش فراوانى بیماریهاى ژنتیکى و توجه به اهمیت آنها در جامعه شده است. 3- 2% مرگ‏ومیر نوزادان بدلیل اختلالات مادرزادى رخ مى‏دهد که 1 در 200 تولد با نقصهاى کروموزومى و 1 در 100 با نقصهاى ژنى همراه بوده است.

در این میان با توجه به شرایط اجتماعى بیماریهاى اتوزوم مغلوب مهم به نظر مى‏رسد. خطر ایجاد بیمارى مادرزادى در هر حاملگى 5/ 2% است. این در حالى است که در ازدواجهاى فامیلى حدود 5% احتمال تولد کودک معلول در فرزندان خانواده بدون سابقه بیمارى ژنتیکى وجود دارد و احتمال کودک با نقص ژنتیکى 2 تا 3 برابر ازدواجهاى غیر فامیلى است. هر فردى با حد اقل 4- 3 ژن مغلوب، معیوب متولد مى‏شود که در ازدواج فامیلى احتمال جور شدن این ژنهاى مغلوب معیوب بسیار بیشتر از ازدواج با یک فرد غیر فامیل است، چرا که در افراد فامیل بدلیل داشتن جد مشترک احتمال داشتن آللهاى مشابه از یک ژن بیشتر مى‏باشد.

ازدواجهاى فامیلى در کشور ایران رایج است و بطور متوسط 38% ازدواجها از نوع خویشاوندى است که حدود 27% آنها در بین‏First cousin مى‏باشد. ناهنجاریهاى مادرزادى علت مهم مرگ‏ومیر و موارد بسترى و مشکلات خانوادگى (اقتصادى و روانى) در جامعه مى‏باشند. در بررسیهاى انجام‏شده در بخش اطفال بیمارستان شهید صدوقى بیش از 40% کودکان بسترى در بخش اطفال بدلیل نقایص ژنتیک (ژنى، کرموزومى و چند عاملى) بسترى شده‏اند.

از اصول مهم مشاوره ژنتیک مشخص نمودن خطر وقوع یا تکرار یک بیمارى ارثى در خانواده است. یکى از موارد بسیار مهم مشاوره ژنتیک مربوط به ازدواجهاى فامیلى است.

همانطور که گفته شد ازدواجهاى فامیلى بدلیل آنکه فرزندان حاصل احتمال بیشترى براى هموزیگت بودن در آلل‏اى خاص بیمارى‏زا را دارند لذا بیماریهاى اتوزوم مغلوب در آنها

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 493

شایعتر است. در مشاوره ژنتیک هرچه یک بیمارى در جامعه نادرتر باشد احتمال بروز آن به به ازدواج فامیلى بیشتر مربوط مى‏شود. مهمترین مشکل در ازدواج بستگان درجه 3 است که 5/ 12% ژنها را بصورت مشترک دارند و لذا فرزندان آنها بطور متوسط در 25/ 6% ژنها هموزیگوت هستند. مطالعات نشان داده‏اند که بسیارى از بیماریهاى ژنتیکى در ازدواجهاى فامیلى شیوع بیشترى داشته‏اند.

در علم ژنتیک افراد برحسب درجه خویشاوندى به شش درجه تقسیم مى‏شوند. ازدواج در بین خویشاوندان درجه یک تقریبا در تمام ادیان ممنوعیت مذهبى و یا قانونى دارد و با خطر بسیار بالاى ناهنجاریهاى مادرزادى همراه است. ازدواج خویشان درجه دو در هند شایع است و عده‏اى از یهودیان نیز آن را جایز مى‏دانند. ازدواج فامیلى درجه سه در چین و بعضى از ایالتهاى آمریکا ممنوع است. در بررسیهاى ازدواج فامیلى درجه 3 فرزندان این زوجها 4/ 4% بیش از فرزندان زوجهاى غیر فامیل در معرض خطر نابودى قبل از تولد هستند. در بررسیهاى متعدد در ایران بیماریهاى اتوزم مغلوب در ازدواجهاى فامیلى با شیوع بیشترى همراه بوده است (مانند هیپوتیروئیدى).

درجه‏بندى خویشاوندى و نسبت ژنهاى مشترک‏

درجه/ نسبت/ ژنهاى مشترک‏

درجه یک/ پدر و مادر، فرزند، برادر و خواهر/ 2/ 1

درجه دو/ عمو، عمه، دایى، خاله، برادرزاده و خواهرزاده/ 4/ 1

درجه 3/ دختردایى و پسر دختر عمه، پسردایى، دختر خاله،/ 8/ 1

دختر عمو، پسر عموFC

درجه چهار نوه عمو، نوه عمه، نوه دایى و نوه خاله‏SC 16/ 1

در مشاوره ژنتیک مشکلات ازدواج فامیلى در ازدواج خویشاوندان با خویشاوندان درجه 3 گفته است و احتمال مشکل در ازدواج خویشاوندان درجه 4 به بعد در خانواده‏هاى سالم مانند جامعه عادى است.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 494

دیدگاه اسلام:

براساس دستورات صریح اسلامى ازدواج با خویشان درجه یک و دو ممنوع شمرده شده است. (آیه بیست و سوم سوره نساء) این حرام تکوینى با احتمال بسیار بالاى بیماریهاى جوى ژنتیکى در این ازدواجها تأیید شده است. حضرت رسول اکرم (ص) در حدیثى فرموده‏اند که با خویشاوندان ازدواج نکنید که فرزندان ضعیف خواهید داشت. این امر حتى با توجه و دقت علمى بیشتر بررسى و به صورت حدیث ذیل ذکر شده است:

«و لا تنکحوا القرابه القرابیه فان الولد یخلق صاویا» ازدواج با خویشاوندان نزدیک منع شده که منجر به ناتوانى فرزندان مى‏شود.

ازدواج حضرت على (ع) و حضرت زهرا (س) ازدواج درجه چهارم است که همان‏طور که ذکر شد ازدواج درجه 4 با فراوانى بیشترى از بیماریهاى ژنتیکى همراه نبوده است. در شجره ائمه اطهار تنها ازدواج امام سجاد (ع) با دختر عموى خود بوده است. (درجه 3) و ما بقى ازدواج با غیر فامیل داشته‏اند.

آیه بیست و سوم سوره نساء و احادیث فوق نشانه اهمیت توجه اسلام به مشکلات ازدواج خویشاوندان در سطوح مختلف مى‏باشد.

روش کار:

در این مطالعه ابتدا مجموع پرونده‏هاى دو سال 1376 و 1378 بیماران مراجعه کننده به مرکز تحقیقاتى و درمانى نابارورى یزد در کلینیک سقط مکرر و و مشاوره ژنتیک که شامل 709 پرونده بوده است بررسى شد. از این تعداد پرونده 359 پرونده سقط مکرر و 350 پرونده بیماران ژنتیکى بوده است.

از میان 359 پرونده زوجهاى درگیر سقط مکرر 129 مورد ازدواج فامیلى‏FC (36%) و از 350 پرونده مربوط به بیماران ژنتیکى مراجعه‏کننده 178 مورد با ازدواج فامیلى‏FC (51%) بوده‏اند که این درصدها به نسبت متوسط ازدواج‏FC در جامعه ایران بالاتر بوده است.

بحث و نتیجه ‏گیرى:

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 495

این مطالعه نتایج مطالعات گذشته در بررسى ارتباط بیماریهاى ژنتیکى و ازدواج فامیلى را تأیید مى‏کند. این مطالعات در نقاط مختلف دنیا که ازدواج فامیلى رایج است انجام گرفته است.

اگر چه ازدواج فامیلى براى صدها سال است که انجام مى‏شود و گاه دلایل فرهنگى و اجتماعى پشتوانه انجام این ازدواجهاست. نباید مشکلات ژنتیکى ناشى از این ازدواجها نادیده گرفته شود.

این در حالى است که بیشتر فرزندان حاصل از ازدواجهاى همخونى سالم هستند اما باید به خاطر داشت که موارد بسیارى از ناهنجاریهاى مادرزادى بدلیل بیماریهاى اتوزم مغلوب و عموما ناشى از ازدواجهاى خویشاوندى است.

بنابراین نکته مهم ارجاع افراد خویشاوند که تصمیم به ازدواج دارند جهت مشاوره ژنتیک بسیار ضرورى به نظر مى‏رسد. امید آن است که در توضیح این مشکلات با توجه به زمینه- هاى مذهبى افراد و پذیرفتن بهتر مطالب درصورتى‏که پشتوانه مذهبى هم داشته باشد بتواند فراوانى ازدواجهاى فامیلى را در جامعه کاهش دهد. این در حالى است که حد اقل خانواده- هاى که بر تصمیم خود باقى مى‏مانند جهت بررسى دقیق و علمى در دوران قبل از حاملگى و حاملگى مراجعه نمایند تا حد اکثر از بوجود آمدن فرزندان معلول در جامعه که بار اقتصادى و روانى بسیارى براى جامعه دارند جلوگیرى شود.

--------------------------------------------------------------