[1] دریایى، محمد، دانشنامه طب اهل بیت علیهم السلام 

بر اساس طب الأئمه علیهم السلام، 1جلد، پیام کتاب - تهران،

 چاپ: اول، 1388 ه.ش.

-----------------------------------------------------------------

دانشنامه طب اهل بیت علیهم السلام ؛ ص730

از امام صادق علیه السّلام در مورد طین ارمنى (گل ارمنى) که

 در مورد شکستگى و دل‏درد به کار مى‏رود پرسیدند. امام‏ فرمود: 

اشکالى ندارد، زیرا آن گل از خاک قبر ذو القرنین است و گل و خاک

 مشهور به تربت امام حسین علیه السّلام بهتر از آن است.[1]

دانشنامه طب اهل بیت علیهم السلام ؛ ص256

یکى از اصحاب مى‏گوید: بر امام کاظم علیه السّلام وارد شدم

 درحالى‏که ظرف آبى داخل آن آلو سیاه بود مقابل ایشان قرار داشت، 

فرمود: حرارت بر من غلبه کرده و آلوى تازه حرارت دل را فرومى‏ نشاند

 و آشفتگى‏هاى ناشى از صفرا را آرام مى‏کند. آلوى خشک براى اشخاص

 دموى مزاج مفید است و هیجانات ناشى از خون را آرام نموده 

و درد و بیمارى را بیرون کشیده و از بین مى‏برد. 

مردى به امام باقر علیه السّلام از صفرایى که داشت و بر او غلبه کرده

 و تا حد دیوانگى او را رسانده بود شکایت کرد. امام‏ فرمود: 

دردت را با آلو تسکین بده.[2]

دانشنامه طب اهل بیت علیهم السلام ؛ ص108

انواع داروهاى پرفایده‏

حمزة بن طیّار نقل مى‏کند که نزد امام موسى کاظم علیه السّلام

 بودیم که حضرت، مرا دیدند که از درد ناله مى‏کنم. فرمود: چه شده است

 تو را دردمند و نالان مى‏بینم؟ گفتم دندانم فرمود:

اى کاش حجامت مى‏کردى! من حجامت کردم و دردم ساکت شد

 و ایشان را از این موضوع باخبر کردم. 

امام‏ فرمود:

«مردم به چیزى بهتر از حجامت و خوردن عسل دوایى نمى‏یابند»

از امام صادق علیه السّلام روایت است که

جهت درمان، چهار راهکار درمانى اثر مى‏ بخشند:

انفیه، حجامت، نوره (داروى نظافت) و تنقیه‏[3].

از رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله است که فرمود: درد بر 

سه قسم است و درمان نیز سه نوع مى‏باشد اما دردها: غلبه‏ ى

 خون و صفرا و بلغم است درمان غلبه‏ى خون، حجامت، 

درمان غلبه‏ى بلغم، استحمام درمان غلبه‏ ى صفرا پیاده ‏روى است.

از امام صادق علیه السّلام است که

نشاط و سلامت در ده چیز نهفته است: 

           پیاده ‏روى، سوارى، 

در آب رفتن و شنا کردن، نگاه به سبزه، خوردن، نوشیدن، نظر کردن

به چهره ‏ى شاداب زیباروى حلال، جماع کردن، مسواک کردن

و گفتگو و معاشرت با دیگران.[4]

------------------------------------------------------------------

طب الصادق (علیه السلام) ؛ متن ؛ ص185

13- بلغم‏

امام فرمود: از مصطکى، کندر، آویشن، انیسون و سیاه‏دانه به

 مقدارى مساوى اندکى فراهم آورید و باهم بکوبید آن‏چنان که

 مانند نشاسته نرم شوند و بعد از پارچه عبور دهید و آن را با 

عسل خمیر کنید و هر شب به قدر یک فندق از آن استفاده کنید.

 ان شاء اللّه سودمند خواهد بود.[1]

طب الصادق (علیه السلام) ؛ متن ؛ ص184

9- ضعف بدن‏

مردى از ضعف بدن شکایت داشت. امام به او فرمود: 

شیر بیاشام. گفته شد:

یا ابن رسول اللّه شیر نوشیده‏ام و مرا زیان رسانده است.

امام‏ فرمود: شیر مایعى زیان‏آور نیست. تو چیز دیگر با شیر 

خورده‏اى و آنچه زیان‏آور بوده آن چیز دیگر است و تو گمان

 کرده‏اى که شیر آزارت داده است.[2]

-------------------------------------------------

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى ؛ ج‏6 ؛ ص277

بواسیر

هشام بن حکم از زراره روایتى نقل مى‏کند که دلالت دارد 

بر این که برنج و خرما روده‏ها را وسیع مى‏نماید و بواسیر را قطع مى‏کند.[3]

فرات بن احنف گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:

 الکراث یقمع البواسیر و هو أمان من الجذام لمن أدمنه.[4] 

یعنى تره ریشه بواسیر را قطع مى‏کند و آن امان است از جذام اگر ادامه دهد.

ابن سینا در قانون گوید: شامى، نبطى، برّى دارد و آن

 مابین تره و سیر است و سوزنده است تا این که مى‏گوید:

 و ینفع البواسیر مسلوقه ماکولًا و ضمادا و یحرّک الباه و 

بزره مع حب الاس للزحیر و دم المقعدة یعنى: کوبیده‏اش

 بر بواسیر نفع دارد بخورد یا بماند و قوه جماع را زیاد مى‏کند

 و تخم آن با ریحان براى اسهال و بواسیر دارویى نافع است.

صاحب بحر الجواهر گوید: ینفع البواسیر اذا سلق فى الماء 

مرارا ثم جعل فى الماء البارد و طحن بزیت.

ابن بیطار گوید: اذا اکل الکراث أو شرب طبیخه نفع من البواسیر الباردة.

ماسرجویه گوید: إذا ادخنت المقعدة ببز الکراث أذهب البواسیر.

ابن ماسویه گوید: إن قلى مع الخزف نفع من البواسیر.[5]

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى ؛ ج‏6 ؛ ص276

مرض بواسیر و داروى امام علیه السلام‏

داود بن ابى داود گوید: مردى دید ابا الحسن (امام رضا) 

در خراسان تره را همان طور در بستان مى‏خورد، گفت:

 یا بن رسول اللّه کود ریخته‏ اند در زیر آن گیاه، امام‏ فرمود:

 از آن کود به تره نمى‏ چسبد و تره براى بواسیر خوب است.[6][7]

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى ؛ ج‏6 ؛ ص257

مرض شکم و اسهال‏

حذیفة بن منصور گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:

 درد شکم و اسهال بر من عارض شد به طورى که گوشتم 

ریخت و ضعف شدید و سختى به من رسید به دلم انداخته شد 

که برنج را بشویم و آن را بریان کنم و آسیابش نمایم و آن را

 لقمه لقمه بخورم چنین کردم،

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏6، ص: 258

گوشتم روئید و استخوانم قوى گشت و پس از آن دائما اهل مدینه

مى‏آمدند و مى‏گفتند:

اى ابا عبد اللّه از آنچه برایت مى‏فرستند بر ما هم بچشان، براى

 آنها نیز فرستادم و آنان نیز استفاده بردند.[8]

محمّد بن مروان مى‏گوید: نزد ابى عبد اللّه علیه السلام بودم که 

مرض شکم داشت، شب از حضورش به خانه آمدم و صبح به 

خدمتش باز مشرّف شدم و دیدم مرض ساکت شده، عرض کردم

 فدایت گردم، شب از تو جدا شدم در حالى که چنان مریض بودى؟

 فرمود:

من به خوردن مقدارى از برنج مأمور شدم شسته و خشکانده 

و کوبیدم و خوردم شکمم سفت شد.[9][10]

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى ؛ ج‏6 ؛ ص239

داستان حجامت امام علیه السلام توسّط طبیب مسیحى‏

طبیبى نصرانى و شاگرد بختیشوع طبیب متوکّل که بیشتر از 

صد سال عمر داشت گوید: متوکّل جهت حجامت بیشتر مرا نزد 

خود مى‏برد روزى حسن بن على (امام عسکرى علیه السلام) از 

متوکّل خواسته بود که مخصوص‏ترین فردى که حجامت از تو مى‏گیرد 

را براى من بفرست، متوکّل مرا خواست و گفت: ابن الرضا کسى را 

خواسته که از وى حجامت کند، برو نزد او و بدان او امروز از هر آنکه 

زیر آسمان است اعلم و داناتر است و مواظب باش به آنچه امر مى‏کند

 اعتراض نکنى.

طبق دستور متوکّل رفتم حضور آن حضرت، فرمود: در آن حجره 

بنشین تا ترا بخواهم، طبیب نصرانى گوید: آن وقتى که در نظر 

من براى حجامت مناسب بود گذشت و در غیر وقتش مرا خواست 

و طشتى آوردند و من اکحل (رگ مژگان) را حجامت کردم، بسیار 

خون آمد، بعد فرمود: خون را قطع کن، بستم تا عصر ماندم بعد 

مرا خواست و فرمود: خون را به جریان بینداز و در طشتى باز خون 

پر شد، باز امر به قطع خون کرد و بستم جلوى خون را، باز امر فرمود:

برو در حجره بخواب، خوابیدم، پس از طلوع خورشید مرا خواست،

 باز در طشت آن قدر خون ریخته شد تا آنکه خون مانند

 شیر جارى شد، و فرمود: برایم یک پارچه لباس و پنجاه دینار

 طلا آوردند و عذر خواهى نمود و فرمود: برو، گفتم: آقا 

به من امرى بفرمائید، فرمود: رفاقت کسى را که در دیر عاقول‏

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏6، ص: 240

هست خوب نگهدار.

نزد بختیشوع آمدم جریان خون را به وى گفتم و بختیشوع 

به فکر فرو رفت و سه روز و سه شب مشغول جستجوى چنین 

حجامت از کتابها بودیم، بعد بختیشوع گفت: اکنون اعلم از راهب 

دیر عاقول کسى را در طبّ نمى‏دانم، نزد او برو و این جریان را بگو.

مى‏گوید: رفتم پائین دیرعاقول و صدا زدم، راهب به من توجّه کرد

 و گفت: کى هستى؟ گفتم: رفیق بختیشوع، گفت نامه از او دارى، 

گفتم: آرى، زنبیل خود را آویزان کرد و نامه‏اى را در آن گذاشتم 

و بالا برد. وقتى که نامه را خواند در همان ساعت از دیر خود پائین آمد

 و گفت: تو خون نگرفتى از آن مرد؟ گفتم: آرى، گفت: خوشا به حال

 مادرت و سوار بر استر خود شد و آمدیم و به سرّ من رأى رسیدیم که

 از شب یک سوم باقى بود، گفتم: کجا مى‏روى، منزل استاد

 بختیشوع یا منزل آن مرد؟ گفت: منزل آن مرد و پیش از اذان 

به منزل امام رسیدیم، در را باز کرد و خادم سیاه آمد و فرمود:

 پیاده شو، خادم به من گفت: تو استر را نگهدار و دست 

راهب را گرفت و برد، تا صبح ماندند و روز بلند شد و راهب آمد 

دیدم لباس نصرانى خود را انداخته و لباس سفید مسلمانى

 را پوشیده و به من فرمود: استادت را راهنمائى کن، وقتى که 

بختیشوع او را دید مبادرت به سخن کرد و گفت: چه چیز ترا از 

دینت باز داشت؟ گفت: مسیح را دیدم ایمان آوردم.

بختیشوع گفت: مسیح را؟! گفت مثل او را، چون این حجامت 

را جز مسیح کسى نکرده و این در علامات و نشانه‏ها همانند

 اوست، سپس راهب برگشت و تا روزى که مُرد در خدمت امام ماند.

یکى از حجامتگران مسیحى نقل کرده که: ابا محمّد 

(امام عسکرى علیه السلام) روزى وقت ظهر مرا خواست 

و رگى از بدنش گرفت و فرمود: از این رگ حجامت کن، 

من حجامت کردم، فرمود: بنشین، نشستم، باز شب فرمود: 

خون را از همان رگ جارى ساز، خون را به جریان انداختم 

و باز نصف شب از همان رگ دستور داد خون جارى ساختم که 

در آخر مانند نمک خون سفید آمد، دستور داد بگیر، گرفتم.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏6، ص: 241

فرمود: کفایت است، موقع صبح سه دینار طلا به من داد و

 بیرون آمدم و به نزد بختیشوع رفتم و جریان را گفتم که آن 

حضرت رگى را به من نشان داد که نمى‏شناختم و بالأخره خون

 مثل نمک آمد، بختیشوع گفت: به خدا من هم آن رگ را 

نمى‏شناسم و در هیچ کتابى هم نخوانده‏ام و امروزه اعلم به

 کتب نصرانى‏ها جز فلان فارسى کسى را نمى‏دانم.

مى‏گوید: کسى را اجاره کردم تا بصره و از آنجا به اهواز آمدم 

و در فارس نزد آن رفیق رفتم و جریان را گفتم، فرمود: چند

 روزى به من مهلت بده، مهلت دادم و پس از چند روز رفتم

 پیش او به من فرمود: آنچه از آن مرد نقل مى‏کنى شاید

 او مسیح زمان باشد.[11]

زراره گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم: گفت 

پیغمبر صلى الله علیه و آله فرمود: حجامت در سر 

از هر درد شفاست مگر سام (مرگ).

رسول خدا صلى الله علیه و آله در یک حدیث سه محل 

را از بدن براى حجامت معیّن فرمود: مقدّمه (سر)، نافعه 

(دو کتف- شانه) و مغیثه میان دو ورک (رانها).

 باز رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:

«الحجامة فى الرأس هى المغیثة». یعنى حجامت در سر نافع است.

امام فرمود: حجامت در سر از هفت مرض شفاست: 

دیوانگى، برص، جذام، برص، نعاس (چرت زدن)، 

درد دندان، تاریکى چشم و سر درد.

امام باز فرمود: حجامت عقل را مى‏فزاید و به 

حافظه قوّت حفظ مى‏دهد و فرمود:

حجامت در نقره باعث نسیان است.

و در روایت دیگر تجویز شده است

 که لعاب را خشک و گرمى را از سر مى‏برد.

باز امام‏ فرمود: حجامت در مغیثه (دو رگ ران)، 

بر دیوانگى، جذام، برص، آکله (خوره) و درد دندان خوب است.

سلیمان جعفرى گوید: شنیدم ابا الحسن علیه السلام فرمود: 

ناخنها را روز سه شنبه بگیرید و

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏6، ص: 242

روز چهارشنبه به حمّام بروید و روز پنجشنبه حجامت کنید

 و روز جمعه عطر بزنید.[12]